Backdropped by an image of councilwoman Marielle Franco projected on a wall, people in Rio de Janeiro gathered in April to protest at the site where Franco and her driver Anderson Pedro Gomes were killed a month earlier. Credit: Leo Correa/Associated Press

 

The New York Times
May 22, 2018

by Vanessa Barbara
Contributing Op-Ed Writer

SÃO PAULO, Brazil — More than two months have passed since the assassination of Marielle Franco, a human rights defender who was a member of Rio’s City Council. But the killing remains unsolved. The most probable hypothesis, according to Brazil’s public security minister, Raul Jungmann, is that local militias were behind her death.

Militias in Brazil are different from paramilitary groups in other countries. Their origins here can be traced back to the 1970s, the days of the military dictatorship, when off-duty police officers formed death squads to execute criminals and political opponents, according to José Cláudio Souza Alves, a sociologist who studies the groups.

In their current form, militias were established in Rio de Janeiro in the late ’90s and early 2000s, under the pretext that they were protecting residents from drug traffickers. Although more civilians are joining, the militias have been dominated by active-duty and retired police officers, who essentially assume control of suburban slums, or favelas, under the guise of defending them.

Once they have a foothold in the community, militia members extort money from residents and shopkeepers (in other words, they demand payments that are partly for protection against themselves). They also control local unlicensed public transportation, since city buses are scarce or nonexistent in remote areas. They offer illegal internet and television connections, charge commissions on real estate deals, and control the supply of gas and water. In the Gardênia Azul favela, for example, militia members collect money from street vendors and even popcorn carts.

It’s a kind of mafia, with Brazilian peculiarities.

One of them is irony. After careful deliberation with their accountants (at least that’s what I imagine), and in the name of business diversification, some militias have entered the field of drug trafficking. Others have decided to work with their former rivals from drug gangs, selling them weapons and recruiting members from their ranks. In 2015, according to the newspaper O Dia, a militia “sold” the area of Morro do Jordão to a drug gang for three million Brazilian reais, or about $800,000. So much for the righteous excuse of vigilante justice.

According to the news website G1, two million people in the Rio metropolitan area live in territories controlled by militias. A 2013 academic report concluded that of the roughly 1,000 favelas in the city, 45 percent are controlled by militia organizations and 37 percent by drug gangs. The main difference is that police brutality is less common in militia-controlled neighborhoods, probably because those groups have strong ties to the official state security apparatus.

Another feature that they share with the Italian mafia is that they have infiltrated political institutions. In 2008, Ms. Franco was an aide on a parliamentary commission that investigated the involvement of politicians in Rio’s militias, whose findings led to the arrest of roughly a dozen members of the City Council and two state congressmen. The commission had found that during election years, militia groups try to field their own candidates for office, and threaten voters and even kill competitors. In 2016, at least six candidates running for City Council were executed by militia members in the area of Baixada Fluminense.

Which bring us back to the militias’ original configuration as extralegal death squads. Their cold-blooded concern for public safety has been converted into a businesslike approach to protecting their criminal assets. According to Rio’s Homicide Division, militia-controlled neighborhoods generally have the highest homicide rates.

They are suspected of killing all kinds of people who happened to cross their path: the administrative director of a newspaper, a van driver who refused to pay a toll, two men who deliver gas cylinders, many random witnesses of their crimes, a man who complained that militiamen were recklessly shooting in the air, several homosexuals, the president of a samba school, a member of their own group who did a live transmission of a favela invasion, teenagers caught smoking marijuana, and even a bird thief. They have tortured two newspaper reporters and their driver. They also kill within their ranks when necessary: In the last 10 years, 25 of the 226 members of militia groups who were criminally indicted in the 2008 investigation that Ms. Franco worked on have been killed.

According to the civil police, the most powerful Rio militia, Liga da Justiça (Justice League), raises an average of 300 million reais, or about $80 million, a year through extortion and other unlawful activities. Today, militias are growing faster than other kinds of criminal organizations, also according to the head of Rio’s civil police. They usually exploit distinct black-market niches and concentrate on areas different from those of the drug gangs, so we could say that both ventures are complementary.

Drug gangs dominate favelas near the city center, the airport, the harbor and the main highways, from where it’s easier to control the distribution of arms and drugs. Militias are entrenched in more peripheral areas (like Baixada Fluminense) where they profit from the lack of basic services such as public transportation, water and gas distribution, internet and cable television.

That said, drug gangs and militias have different opponents as well. While the natural enemies of drug overlords are honest police officers and sensible legislators who can understand drug abuse as a public health issue, and thus support the legalization of drugs, a thorn in the side of militia leaders is a politician who calls for more government presence and better public services in the outskirts of town.

Either way, favela residents are tired of getting caught in the crossfire between heavily armed policemen, militia groups and drug gangs — many of them claiming to defend the community itself. The residents don’t need that kind of protection. They don’t need the presence of politicians who legislate for their own interests. They need to be seen as citizens who deserve basic rights, and not as business opportunities. Marielle Franco knew that.


Vanessa Barbara, a contributing opinion writer, is the editor of the literary website A Hortaliça, and the author of two novels and two nonfiction books in Portuguese.

Con una imagen de la concejala Marielle Franco proyectada en un muro, algunos habitantes de Río de Janeiro se reunieron en abril para manifestarse en el sitio donde Franco y su conductor, Anderson Pedro Gomes, fueron asesinados en marzo. Credit: Leo Correa/Associated Press

 

The New York Times
27 de mayo de 2018

by Vanessa Barbara
Contributing Op-ed Writer

Read in English

SÃO PAULO — Han pasado más de dos meses desde el asesinato de Marielle Franco, una defensora de los derechos humanos que fue integrante del Concejo Municipal de Río de Janeiro. Sin embargo, su asesinato sigue sin resolverse. La hipótesis más probable, según el ministro de Seguridad Pública de Brasil, Raul Jungmann, es que las milicias locales hayan sido responsables de su muerte.

Las milicias de Brasil son distintas a los grupos paramilitares de otros países. Su origen data de la década de los setenta, la época de la dictadura militar, cuando los policías fuera de servicio formaban escuadrones de la muerte para ejecutar a criminales y opositores políticos, según José Cláudio Souza Alves, un sociólogo que estudia a esos grupos.

En su forma actual, las milicias se establecieron en Río de Janeiro a fines de los años noventa y principios de este siglo, con el pretexto de que estaban protegiendo a los residentes de los traficantes de droga. Aunque más civiles se les están uniendo, las milicias han sido dominadas por policías retirados y en servicio activo, quienes básicamente toman el control de favelas suburbanas con el pretexto de defenderlas.

Una vez que se apoderan de la comunidad, los miembros de la milicia extorsionan a los residentes y comerciantes para obtener dinero (suelen exigir pagos que, en parte, sirven para protegerlos de ellos mismos). También controlan redes de transporte público no autorizadas, puesto que los autobuses de las ciudades son escasos o inexistentes en las zonas remotas. Ofrecen conexión ilegal a internet y a servicios de televisión por cable, cobran comisiones sobre acuerdos inmobiliarios y controlan el suministro del gas y el agua. En la favela Gardênia Azul, por ejemplo, la milicia recolecta dinero de los vendedores ambulantes e incluso de los carritos de palomitas de maíz.

Es una suerte de mafia, con particularidades brasileñas.

Una de ellas es la ironía. Después de una cuidadosa deliberación con sus contadores (o por lo menos eso es lo que me imagino) y en nombre de la diversificación del negocio, algunas milicias han entrado al negocio del tráfico de drogas. Otras han decidido trabajar con sus antiguos rivales de las pandillas por lo que les venden armas y reclutan miembros para sus filas. En 2015, de acuerdo con el diario O Dia, una milicia “vendió” el área de Morro do Jordão a una pandilla de narcotraficantes por tres millones de reales brasileños (cerca de 800.000 dólares). Lo bueno es que son “justicieros”.

Según el sitio de noticias G1, dos millones de personas en el área metropolitana de Río viven en territorios controlados por las milicias. Un informe académico de 2013 concluyó que de las casi mil favelas en la ciudad, el 45 por ciento están controladas por milicias y el 37 por ciento por pandillas de narcotraficantes. La principal diferencia es que la brutalidad policiaca es menos común en los vecindarios controlados por las milicias, quizá porque esos grupos tienen fuertes vínculos con los organismos de seguridad del Estado.

Otra característica que comparten con la mafia italiana es que se han infiltrado en las instituciones políticas. En 2008, Franco fue asistente en una comisión parlamentaria que investigó la participación de políticos en las milicias de Río; los hallazgos de esa instancia llevaron al arresto de casi una decena de miembros del ayuntamiento y dos congresistas estatales. La comisión descubrió que, durante los años electorales, las milicias intentan que resulten electos sus propios candidatos, amenazan a los votantes e incluso asesinan a la oposición. En 2016, por lo menos seis candidatos que contendían para liderar el ayuntamiento fueron ejecutados por miembros de una milicia en el área de Baixada Fluminense.

Eso nos trae de regreso a la configuración original de las milicias como escuadrones de la muerte. Su despiadada preocupación por la seguridad pública se ha convertido en un enfoque casi comercial para proteger sus ganancias criminales. De acuerdo con la división de homicidios de Río, los vecindarios controlados por milicias generalmente tienen los índices más altos de homicidio.

Se sospecha que asesinan a cualquier persona que se meta con ellos: el director administrativo de un diario, el conductor de una furgoneta que se rehusó a pagar una cuota, dos hombres que entregaban cilindros de gas, muchos testigos de sus crímenes, un hombre que se quejó de que los milicianos estaban disparando al aire imprudentemente, varios hombres homosexuales, el presidente de una escuela de samba, un miliciano que hizo una transmisión en vivo de la invasión de una favela, adolescentes a los que atraparon fumando marihuana e incluso a un ladrón de gallinas.

Las milicias torturaron a dos reporteros de un diario y a su chofer. También asesinan dentro de sus filas si es necesario: en los últimos diez años, 25 de los 226 miembros de las milicias que fueron acusados criminalmente en la investigación de 2008 —en la que trabajaba Franco— han sido asesinados.

Según la policía civil, la milicia más poderosa de Río es la Liga da Justiça (Liga de la Justicia) que recauda anualmente un promedio 300 millones de reales, o cerca de 80 millones de dólares, implementando sus tácticas de extorsión u otras actividades ilegales. Actualmente, las milicias están creciendo más rápido que los demás tipos de organizaciones criminales, afirma la policía civil de Río. Generalmente, aprovechan nichos distintivos del mercado negro y se concentran en áreas diferentes de las que ocupan los narcotraficantes, así que podríamos decir que estos dos tipos de organizaciones se complementan.

Las pandillas de la droga dominan las favelas cerca del centro de la ciudad, el aeropuerto, el puerto y las principales autopistas, desde donde es más fácil controlar la distribución de armas y drogas. Las milicias están arraigadas en áreas más periféricas (como Baixada Fluminense) donde lucran con servicios básicos como el transporte público, la distribución de agua y gas, internet y televisión por cable.

Además, las pandillas de narcotraficantes y las milicias también tienen opositores distintos. Mientras que los enemigos naturales de los capos de la droga son los policías honestos y los legisladores sensatos que entienden el problema del abuso de drogas como un asunto de salud pública y, por lo tanto, apoyan la legalización de las drogas, la piedra en el zapato de los líderes de las milicias son los políticos que hacen llamados a favor de más presencia gubernamental y mejores servicios públicos en las periferias de las ciudades.

De cualquier manera, los residentes de las favelas están cansados de quedar atrapados en el fuego cruzado entre bandas de narcotraficantes, milicias y policías fuertemente armados, aunque muchos de los involucrados afirman defender a las comunidades. Los residentes no necesitan ese tipo de protección. No necesitan la presencia de políticos que legislen a favor de sus propios intereses.

Lo que ellos necesitan es que los consideren ciudadanos merecedores de los derechos básicos, y no que los vean como simples oportunidades de negocio. Marielle Franco lo sabía.

Ara (Barcelona)
05/04/2018

Vanessa Barbara
Periodista i escriptora

L’exèrcit brasiler, que ha pressionat aquesta setmana perquè la justícia empresoni Lula da Silva, controla des de fa un mes i mig la seguretat pública a l’estat de Rio de Janeiro, en compliment del decret per combatre la delinqüència. Una de les veus més eloqüents contra aquesta intervenció era la de Marielle Franco, una dona negra i bisexual de 38 anys, criada a la favela de Maré i regidora de l’Ajuntament de Rio.

El 16 de març la van assassinar amb quatre trets al cap després d’assistir a un acte amb altres dones negres al centre de Rio de Janeiro.

Marielle Franco va ser elegida el 2016 i era l’única dona negra dels 51 regidors de l’Ajuntament de Rio. Era una ferma defensora dels drets humans, feminista, mare i membre del partit Socialisme i Llibertat, i acabaven de nomenar-la ponent d’una comissió parlamentària que havia de fer el seguiment de la intervenció militar.

“Qui vigila els vigilants, eh? –preguntava el mes passat en una entrevista–. Qui n’assumeix la responsabilitat?” No era una pregunta retòrica; era un problema greu. Al gener la policia va matar, a Rio de Janeiro, com a mínim 154 persones, i sis policies van ser assassinats quan estaven de servei. La majoria dels morts –civils i policies– eren negres i provenien dels barris més pobres de Rio.

I aquestes xifres poden augmentar ara que se n’ocupen els militars. El comandant superior de l’exèrcit brasiler, el general Eduardo Villas Bôas, ha dit que les seves tropes necessiten “garanties per actuar sense el risc d’una nova Comissió de la Veritat”, fent referència a la investigació dels abusos comesos per la dictadura militar entre el 1964 i el 1985. El comandant també diu que vol disposar d’ordres col·lectives de detenció per aplicar-les a zones grans, com ara tota una favela.

Poc després que acabessin amb la vida de l’activista de Rio, per les xarxes socials van començar a circular notícies falses sobre ella

Marielle Franco defensava totes les víctimes d’aquesta guerra contra les drogues. Quan treballava a la Comissió de Drets Humans de l’Ajuntament de Rio va ajudar desenes de famílies de policies assassinats. Deia que en set anys no n’havia visitat cap que no visqués a les zones més pobres de Rio. I “generalment els policies són negres”, deia.

Però tampoc es mossegava la llengua a l’hora de criticar la violència de l’estat. Havia col·laborat com a ajudant en una comissió parlamentària que investigava la implicació de la policia i els polítics en les milícies paramilitars. Pocs dies abans que l’assassinessin va acusar la 41a companyia de la Policia Militar –la unitat més mortífera de la ciutat– de terroritzar i assetjar als habitants de la favela d’Acari.

El dia abans que la matessin va lamentar la mort de Matheus Melo, de 23 anys, assassinat quan sortia de l’església. “Un altre homicidi d’un jove atribuïble potser a la policia –escrivia a Twitter–. Quantes persones més han de morir abans que s’acabi aquesta guerra?”

Encara no se sap la identitat ni el mòbil dels assassins de Marielle Franco, però no hi ha dubte que el crim va ser premeditat: els assassins l’esperaven i la van seguir uns quants quilòmetres en dos cotxes per disparar-li després amb gran precisió. Segons els investigadors, les bales provenien de l’arsenal de la policia.

El Brasil és un dels països més perillosos del món per als defensors dels drets humans, juntament amb Colòmbia, Mèxic i les Filipines. Segons un informe de Front Line Defenders, l’any passat hi van morir 67 activistes. Només en el 12% d’aquests casos es van detenir els sospitosos. I això demostra la sinistra eficàcia dels assassinats.

Encara que els mitjans de comunicació parlin dels assassinats d’activistes, la gent del país sol inventar-se altres històries: a aquella persona la va matar un amant, o uns narcotraficants, o la màfia, o es va suïcidar. O pitjor: potser s’ho mereixia.

És el que ha passat amb Marielle Franco. Poc després del seu assassinat, per les xarxes socials van començar a circular notícies falses: que estava casada amb un narcotraficant, que era membre d’una organització criminal, que havia fumat herba… I que havia tingut una criatura als 16 anys. Quina vergonya! (La veritat és que als 19 anys va ser mare d’una noia que es diu Luyara. No entenc què pot tenir a veure això amb al seu assassinat.)

Marielle Franco sempre va lluitar contra la desigualtat i la injustícia, no contra un concepte abstracte de violència

Ja han passat unes quantes setmanes i ara el relat ha canviat. Els telenotícies en fan un melodrama i se centren en la tragèdia humana; no es cansen de treure primers plans de la família plorant. I l’impacte d’aquests plors serveix per ficar-ho tot en el mateix sac de la violència de Rio i anunciar així alegrement que el govern federal destinarà 200 milions més de reals a la intervenció militar. Problema resolt.

Això és exactament el contrari del que defensava Marielle Franco.

Sempre va lluitar contra la desigualtat i la injustícia, no contra un concepte abstracte de violència. No serveix de res introduir més terror i repressió a les faveles, ni continuar matant la mateixa gent (negres, joves i pobres). Desviar recursos de la salut i l’educació per comprar més bales i tancs no farà sinó agreujar la violència. Marielle Franco defensava noves mesures contra el narcotràfic que no impliquessin incursions armades als barris. També aspirava a més diversitat en la representació política, i fomentava la participació i les candidatures de dones, la comunitat de LGBT i els indígenes. La seva opció era la via democràtica, no la via autoritària dels militars.

Es considerava a ella mateixa i les altres dones com una “amenaça real a l”statu quo’”. Creia que el govern volia limitar la democràcia al Brasil: “Però nosaltres, les dones negres dels barris pobres, plantarem cara a aquest disbarat autoritari”.

Les últimes paraules seves enregistrades s’adreçaven a una multitud de noies negres: “Ajuntem-nos i ocupem-ho tot”.


Traducció: Lídia Fernández Torrell

Protesting the slaying of Marielle Franco in Rio de Janeiro this month. Credit: Leo Correa/Associated Press

The New York Times
March 28, 2018

by Vanessa Barbara
Contributing Op-Ed Writer

SÃO PAULO, Brazil — It has been more than a month since Brazil’s Army took control of public security in the state of Rio de Janeiro, following a presidential decree to tackle crime. One of the most eloquent voices against that intervention had been Marielle Franco, a 38-year-old black bisexual woman who came from the Maré favela and was a member of Rio’s City Council.

On March 14, she was assassinated with four shots in the head after attending an event with other black young women in downtown Rio de Janeiro.

Ms. Franco was elected in 2016 and was the only black female representative on Rio’s 51-seat City Council. She was an outspoken defender of human rights, a feminist, a mother and a member of the Socialism and Liberty Party, and she had just been named rapporteur of a legislative commission that would monitor the military intervention.

“Who watches the watchers, right?” she asked in an interview last month. “Who should be accountable?” This wasn’t a rhetorical question; it was an urgent issue. Last January in Rio de Janeiro, at least 154 people were killed by the police; six police officers were murdered while on duty. Most of those people — the civilians and the police officers — were black and came from Rio’s poorest neighborhoods.

There’s a worry those numbers will rise with the military in charge. The top commander of Brazil’s Army, Gen. Eduardo Villas Bôas, recently said that his troops needed “guarantees to act without the risk of a new Truth Commission in the future,” a reference to the investigation into the abuses under the military dictatorship that lasted from 1964 to 1985. The commander has also expressed interest in getting “collective warrants” that would be issued for a broad area — for example, an entire favela — rather than a specific address.

Marielle Franco advocated for all of the victims in this “war on drugs.” While working on the Rio City Council’s Human Rights Commission, she’d helped dozens of families of officers killed on duty. In seven years, she said, she’d never visited a family who lived “from Tijuca to downtown,” meaning that most police officers reside in the poorest outskirts of Rio. “And they are generally black,” she said.

But she was also a fearless critic of state violence. She had worked as an aide for a parliamentary commission that investigated the involvement of the police and politicians in militias. A few days before she was murdered, she accused the 41st Military Police, the city’s deadliest unit, of terrorizing and harassing the residents of the Acari favela.

On the eve of the murder, she mourned the death of Matheus Melo, a 23-year-old who was shot while leaving church. “Another homicide of a young man that might be attributed to the police,” she wrote on Twitter. “How many more people need to die before this war ends?”

The identity and motive of Ms. Franco’s killers remain unknown, but it’s clear that the crime was premeditated: The assassins waited for her to leave the event and then followed her in two cars for a few miles. Then they engaged in a carefully targeted shooting and quickly left the scene without taking anything. According to investigators, the bullets came from police ammunition stocks. (The public security minister, Raul Jungmann, said he believed that they had been stolen from a post office.)

Brazil is one of the deadliest countries for human rights defenders in the world, alongside Colombia, Mexico and the Philippines. According to a report issued by Front Line Defenders, 67 activists were killed in Brazil last year. Of all the cases tracked by Front Line Defenders, only 12 percent resulted in the arrest of suspects. This seems to prove the sinister efficacy of the killings.

Even when the murders of Brazilian human rights defenders do receive coverage in the news media, people here frequently create other narratives to explain the murders: The person was killed by a lover, or by drug traffickers or by the mob, or committed suicide. And worse: the person might have deserved it.

It’s happening now with Ms. Franco. Soon after her killing, fake news began to circulate on social media. Some items said she was married to a drug trafficker, others that she was a member of a criminal organization. Some articles said she had smoked pot. Some articles claimed that she had a baby at 16. What a crime! (The truth: She had a baby at 19, a girl named Luyara. I cannot image how this is relevant to her assassination.)

A few weeks on, the narrative around Ms. Franco’s death is changing once again. Television newscasts play up the melodrama, focusing on the human tragedy; we can never get enough close-up shots of family members crying. Then they use this weeping momentum to put everything under the broader umbrella of Rio’s “violence” so that they can conclude by happily announcing that the federal government will liberate a couple of extra hundred million reals for the military intervention in Rio de Janeiro. Problem solved.

This is exactly the opposite of what Marielle Franco stood for.

She spent her days fighting inequality and injustice — not against an abstract notion of “violence.” So there’s no point in bringing more terror and repression to favelas, killing more of the same people (black, young and poor). Diverting resources from areas such as health and education to fund more bullets and tanks will only aggravate the violence. For that matter, Ms. Franco had advocated a new drug policy that didn’t involve armed incursions into communities. She also supported more diversity in political representation, encouraging the participation and candidacy of women and L.G.B.T. and indigenous people. Her way was the democratic way — not the authoritarian way of military rule.

She saw herself and other women as a “real threat to the status quo,” as she wrote last year in a newspaper article. In her opinion, the government wanted to constrain democracy in Brazil. “But we, black women from the poor neighborhoods, are going to affront this authoritarian nonsense,” she said.

Her last words caught on tape were addressed to a crowd of young black women: “Let’s go together and occupy everything.”


Vanessa Barbara, a contributing opinion writer, is the editor of the literary website A Hortaliça, and the author of two novels and two nonfiction books in Portuguese.

A version of this article appears in print on March 29, 2018, on Page A8 of the National edition with the headline: Don’t turn an activist’s killing into melodrama.

Marielle Franco, vereadora do PSOL assassinada no Rio de Janeiro

The New York Times
March 28, 2018

by Vanessa Barbara
Trad. Luiz Roberto Mendes Gonçalves/ Uol Notícias

Faz mais de um mês que o Exército brasileiro assumiu o controle da segurança pública no Estado do Rio de Janeiro, seguindo um decreto presidencial para atacar o crime. Uma das vozes mais eloquentes contra essa intervenção foi a de Marielle Franco, uma mulher de 38 anos, negra e bissexual que veio da favela da Maré e era membro da Câmara de Vereadores do Rio.

Em 14 de março, ela foi assassinada com quatro tiros na cabeça depois de participar de um evento com outras jovens mulheres negras no centro do Rio de Janeiro.

Franco foi eleita em 2016 e era a única mulher negra entre os 51 membros da Câmara municipal. Era uma defensora veemente dos direitos humanos, feminista, mãe, membro do PSOL (Partido Socialismo e Liberdade) e acabara de ser nomeada relatora de uma comissão legislativa que monitoraria a intervenção militar.

“E aí, quem é que vigia os vigias?”, perguntou ela em uma entrevista no mês passado. “Quem presta contas?” Essa não era uma pergunta retórica; era uma questão urgente. Em janeiro passado, no Rio de Janeiro, pelo menos 154 pessoas foram mortas pela polícia; seis policiais foram assassinados em serviço. A maioria deles — civis e policiais — era negra e vinha dos bairros mais pobres do Rio.

Há uma preocupação de que esses números aumentem com os militares no controle. O comandante do Exército brasileiro, general Eduardo Villas Bôas, disse recentemente que suas tropas precisavam de “garantia para agir sem o risco de surgir uma nova Comissão da Verdade no futuro”, referindo-se à investigação dos abusos cometidos sob a ditadura militar que durou de 1964 a 1985. O comandante também manifestou interesse em obter “mandados coletivos” de busca e apreensão que seriam emitidos para uma área ampla, como por exemplo, uma favela inteira, e não para um endereço específico.

Marielle defendia todas as vítimas dessa “guerra às drogas”. Enquanto trabalhou na Comissão de Direitos Humanos da Câmara de Vereadores do Rio, ela ajudou dezenas de famílias de policiais que foram mortos no cumprimento do dever. Em sete anos, segundo ela, nunca visitou uma família que morasse “da Tijuca para cá”, querendo dizer que a maioria dos policiais vive nos subúrbios mais pobres da cidade. “E geralmente são negros”, afirmou.

Marielle Franco em comício durante as eleições de 2016

 

Mas Marielle também era uma destemida crítica da violência do Estado. No passado, trabalhou como assessora de uma comissão parlamentar que investigou o envolvimento da polícia e de políticos em milícias. Alguns dias antes de ser assassinada, ela acusou o 41º Batalhão da Polícia Militar, a unidade mais letal da cidade, de aterrorizar e assediar os moradores da favela de Acari.

Na véspera do crime, ela lamentou a morte de Matheus Melo, um rapaz de 23 anos que levou um tiro quando saía de uma igreja. “Mais um homicídio de um jovem que pode estar entrando para a conta da PM”, escreveu ela no Twitter. “Quantos mais vão precisar morrer para que essa guerra acabe?”

A identidade e o motivo dos assassinos de Marielle continuam desconhecidos, mas está claro que o crime foi premeditado: os assassinos esperaram que ela saísse do evento e a seguiram em dois carros por alguns quilômetros. Então efetuaram uma execução a tiros cuidadosamente planejada e deixaram o local rapidamente, sem levar nada. Segundo investigadores, as balas vieram dos estoques de munição da polícia. (O ministro da Segurança Pública, Raul Jungmann, disse acreditar que elas foram roubadas de uma agência dos Correios.)

O Brasil é um dos países mais letais para os defensores dos direitos humanos, ao lado da Colômbia, México e Filipinas. Segundo um relatório da Front Line Defenders, 67 ativistas foram mortos no Brasil no ano passado. De todos os casos acompanhados pela entidade, só 12% resultaram na prisão dos suspeitos. Isso parece comprovar a eficácia sinistra dessas execuções.

Mesmo quando os crimes recebem cobertura da mídia, as pessoas frequentemente criam outras narrativas para explicar os assassinatos: a pessoa foi morta por um amante, por traficantes de drogas ou pela máfia, ou cometeu suicídio. E pior: ela talvez merecesse isso.

Está acontecendo agora com Marielle. Logo depois da execução, começaram a circular notícias falsas nas redes sociais. Algumas diziam que ela era casada com um traficante de drogas, outras que era membro de uma organização criminosa. Alguns diziam que ela fumava maconha. Outros que ela teve um bebê aos 16 anos. Que crime! (A verdade: ela teve um bebê com 19 anos, uma menina chamada Luyara. Não posso imaginar como isso possa ser relevante para seu assassinato.)

Poucas semanas depois, a narrativa em torno da morte de Marielle está mudando mais uma vez. Noticiários de televisão exageram no melodrama, focalizando a tragédia humana; nunca são suficientes os closes de parentes chorando. Então eles usam esse momento de dor para colocar tudo debaixo do guarda-chuva mais amplo da “violência” no Rio, para concluírem anunciando alegremente que o governo federal vai liberar mais algumas centenas de milhões de reais para a intervenção militar no Rio de Janeiro. Problema resolvido.

Isso é exatamente o oposto do que Marielle Franco defendia.

Ela passava os dias combatendo a desigualdade e a injustiça, e não uma ideia abstrata de “violência”. Por isso, não adianta levar mais terror e repressão às favelas, matando mais das mesmas pessoas (negros, jovens e pobres). Desviar recursos de áreas como a saúde e a educação para financiar mais balas e tanques só irá agravar a violência. Nesse sentido, Marielle defendia uma nova política de drogas que não envolvesse incursões armadas nas comunidades. Ela também apoiava uma maior diversidade na representação política, encorajando a participação e candidatura de mulheres, pessoas LGBT e indígenas. Seu caminho era o democrático, e não o caminho autoritário do regime militar.

Ela considerava a si mesma e outras mulheres “uma real ameaça ao status quo“, como escreveu no ano passado em um artigo de jornal. Na sua opinião, os poderosos estariam tentando estreitar as frestas democráticas existentes. “Mas nós, mulheres, negras, das periferias, ponta de lança das transformações e de um mundo melhor, vamos enfrentar esse disparate autoritário”, disse ela.

Suas últimas palavras gravadas em vídeo foram dirigidas a um grupo de jovens negras: “Vamo que vamo, vamo junto ocupar tudo”.


Vanessa Barbara é editora do site literário A Hortaliça e colunista de opinião do INYT.

Este texto foi publicado em inglês na página A8 da edição nacional do The New York Times de 29 de março de 2018, com o título: Don’t turn an activist’s killing into melodrama.

Protesting in São Paulo, Brazil, in June 2014 to mark the first anniversary of the June Journeys, when more than a million people took to the streets across the country against a hike in public transportation fares. Credit: Miguel Schincariol/Agence France-Presse — Getty Images


The New York Times

March 21, 2018

by Vanessa Barbara
Contributing Op-ed Writer

Leer en Español

SÃO PAULO, Brazil — It goes like this: The government announces another increase in the bus fare, so a few Brazilians take to the streets, march for a couple of miles, and then the police decide they’ve had enough. A kind of pyrotechnic exhibition ensues, with gas and explosions. Everybody goes home, some after a short stay at the local police station, others with purple bruises for souvenirs.

A few days later, there’s another demonstration. And then another. Rinse and repeat until everybody gets tired, demonized, traumatized or sufficiently intimidated. The bus fare remains outrageous, and it will rise again next year.

The plot has been the same for many other grievances in the recent years: labor reforms; the reorganization of public schools; an illegitimate, unpopular presidency; a costly, foolish World Cup; a catastrophic Summer Olympics. In the end, all of these things went forward, as if no one had lost their teeth protesting against them.

This routine started in June 2013, in what is now known as June Journeys. The events were sparked by demonstrations against raising public transportation fares. When the police cracked down violently, the protests grew. More than a million people across the country took to the streets.

These demonstrations gave birth to a small generation of anti-authoritarian, left-wing and nonpartisan militants, who kept protesting for subsequent years over all kinds of issues. They have been dismissed as thugs, vandals, political pawns or simply ineffectual. (That last accusation may not be completely inaccurate.) But now, they are also being held accountable for the right wing’s advance in Brazilian politics and for the impeachment of the former President Dilma Rousseff.

“We were hasty in thinking that 2013 was democratic,” Luiz Inácio Lula da Silva, the popular former president and an icon of the Brazilian left, said last year. “I sincerely believe that Ms. Rousseff’s impeachment would not have occurred were it not for the June Journeys,” wrote Fernando Haddad, the former mayor of São Paulo and a prominent figure in Mr. da Silva’s Workers’ Party. “In my opinion, it was when the coup started,” Mr. da Silva tweeted in January.

Why do these left-wing politicians see the decidedly left-wing protesters as agents of the right? Well, in part because it’s easy to feel anxious about an uncontrollable, leaderless, movement with pluralistic demands. But there’s another reason. After June 2013, some people protested against political corruption as a whole, including the Workers’ Party, which was in power at the time. This eventually resulted in five big right-wing street demonstrations demanding the ouster of Ms. Rousseff, the elected president who came from the Workers Party. The right-wing demonstrators got their wish in August 2016.

But there’s no straight line that runs from the 2013 protests to the 2016 impeachment. The street rallies weren’t the golden opportunity they were all waiting for to take down Ms. Rousseff, nor were they the main factor that finally enabled them to seize power. After all, many on the right worked with the Rousseff administration. (Remember that President Michel Temer was Ms. Rousseff’s vice president.) Nor did the right “hijack” an intrinsically anarchic movement, considering the fact that many other people have kept on holding their own progressive rallies, small but pretty inconvenient. (See, for example, the demonstrations against the 2014 World Cup. Back then, criticizing the event for any reason was considered an affront to the governing left.)

That view is simplistic and only serves to evade the burden of responsibility. In 13 years of Workers’ Party rule, the traditional left missed many crucial opportunities to effectively change Brazil. Now they need someone else to blame for their losses. And the current scapegoat seems to be the protesters of the far left — those who dared to criticize the Workers’ Party’s decisions in the past.

The truth is, the movement that began in 2013 has protested against bad policies from all governments, left or right, regardless of whether or not these protests could harm a particular political party. These protesters don’t necessarily align with other traditional social movements, like the landless or the homeless workers, labor unions or student organizations. They refuse hierarchical authority and they are impossible to control. And they bring up important issues, sometimes long before anyone else.

For example: The Free Fare Movement, the main group behind the 2013 protests, didn’t reduce transport fares, but it did force politicians and middle-class citizens to think seriously, for the first time, about the need to stop prioritizing cars and start investing in public transportation. Another example: Little by little, people are coming to understand that global sports events aren’t always a good idea after all, especially for the poor. The activists were the first ones to publicly discuss the issue in concrete terms of those who were being harmed — and the events proved them right. Despite the accusations of the Workers’ Party and its supporters, those were progressive claims.

Sometimes, nothing concrete is achieved right away, but new ideas are put into the realm of the plausible. Maybe later they’ll be promoted to the realm of necessary and, then, to the inevitable. For now, free public transport is still considered utopian, but universal health care and free public schools are not. Rallying could also be a form of raising a new collective conscience and fostering solidarity on a broader scale. From the perspective of a ruling party, nothing is more democratic than to accept this.

Protests could also have a kind of Kantian beauty, independent of their results. As Daniel Cohn-Bendit, a student leader of the 1968 protests in Paris, wrote: “We see something fleetingly, and it vanishes. But that is enough to prove that this thing can exist.” It is past time that Brazil’s main left-wing party stops blaming the streets and makes peace with 2013. Maybe then it can find different paths of action, a glimpse of possibility, new plausible utopias — and a viable alternative for the next presidential elections.


Vanessa Barbara, a contributing opinion writer, is the editor of the literary website A Hortaliça, and the author of two novels and two nonfiction books in Portuguese.

A version of this op-ed appears in print on March 21, 2018, on Page A15 of the National edition with the headline: Why bother protesting?.

7.jun.2013 – Manifestantes se aglomeram na avenida Paulista em protesto contra tarifas. Créditos: Leandro Moraes/UOL

The New York Times
21 de março de 2018

por Vanessa Barbara
trad. Luiz Roberto Mendes Gonçalves / Uol Notícias

É assim: o governo anuncia mais um aumento nas tarifas de ônibus, então alguns brasileiros vão às ruas, marcham por alguns quilômetros e depois a polícia decide que já foi suficiente. Segue-se uma espécie de exibição pirotécnica, com gás e explosões. Todo mundo vai para casa, alguns depois de uma curta estada em uma delegacia, outros com hematomas como lembranças.

Alguns dias depois, há outra manifestação. E depois mais uma. Enxágue e repita até que todo mundo fique cansado, demonizado, traumatizado ou suficientemente intimidado. A tarifa de ônibus continua absurda e aumentará de novo no ano que vem.

A trama é a mesma para muitos outros problemas nos últimos anos: as reformas trabalhistas; a reorganização do ensino público; uma Presidência ilegítima e impopular; uma Copa do Mundo cara e idiota; uma Olimpíada catastrófica. Afinal, todas essas coisas seguiram em frente, como se ninguém tivesse perdido os dentes protestando contra elas.

Essa rotina começou em junho de 2013, no que hoje é conhecido como Jornadas de Junho. Os eventos foram provocados por manifestações contra o aumento das tarifas do transporte público. Quando a polícia reprimiu violentamente, os protestos cresceram. Mais de um milhão de pessoas foram às ruas em todo o país.

Essas manifestações deram origem a uma pequena geração de militantes antiautoritários, de esquerda e apartidários, que continuaram protestando durante vários anos por todo tipo de questão. Eles foram chamados de vândalos, bandidos, peões políticos ou simplesmente ineficazes. (Essa última acusação talvez não seja totalmente imprecisa.) Mas hoje eles também estão sendo responsabilizados pelo avanço da direita na política brasileira e pelo impeachment da ex-presidente Dilma Rousseff.

“Nós nos precipitamos ao achar que 2013 foi uma coisa democrática”, disse no ano passado o ex-presidente Luiz Inácio Lula da Silva, um popular ícone da esquerda brasileira. “Tenho para mim que o impeachment de Dilma não ocorreria não fossem as Jornadas de Junho”, escreveu Fernando Haddad, o ex-prefeito de São Paulo e uma figura importante no Partido dos Trabalhadores, de Lula. “Na minha opinião, ali começava o golpe nesse país”, tuitou Lula em janeiro.

Por que esses políticos de esquerda veem os manifestantes decididamente de esquerda como agentes da direita? Bem, em parte porque é fácil se sentir ansioso sobre um movimento incontrolável, sem liderança, com demandas pluralistas. Mas há outro motivo. Depois de junho de 2013, algumas pessoas protestaram contra a corrupção política em geral, incluindo o Partido dos Trabalhadores (PT), que estava no poder na época. Isso acabou resultando em cinco grandes protestos de rua de direita que pediam a demissão de Dilma, a presidente eleita, do PT. Os manifestantes de direita tiveram o que desejavam em agosto de 2016.

Mas não há uma linha reta entre os protestos de 2013 e o impeachment em 2016. As manifestações não foram a oportunidade de ouro que todos eles esperavam para derrubar Dilma, nem foram o principal fator que finalmente permitiu que tomassem o poder. Afinal, muitos na direita trabalhavam no governo Dilma. (Lembre que o presidente Michel Temer era o vice-presidente.) A direita também não “sequestrou” um movimento intrinsicamente anárquico, considerando o fato de que muitas outras pessoas continuaram realizando suas manifestações progressistas, pequenas mas muito inconvenientes. (Veja, por exemplo, as demonstrações contra a Copa do Mundo de 2014. Na época, criticar o evento por qualquer motivo era considerado uma afronta à esquerda governante.)

Essa visão é simplista e só serve para se evadir do peso da responsabilidade. Em 13 anos de governo do PT, a esquerda tradicional perdeu muitas oportunidades cruciais de efetivamente mudar o Brasil. Agora eles precisam de alguém para culpar por suas perdas. E o bode expiatório atual parecem ser os manifestantes de extrema-esquerda. Os mesmos que antes ousavam criticar as decisões do Partido dos Trabalhadores.

Esses manifestantes não se alinham necessariamente com outros movimentos sociais tradicionais, como o Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra (MST) ou os sem teto, sindicatos ou organizações estudantis. Eles recusam a autoridade hierárquica e são impossíveis de controlar. E eles levantam questões importantes, às vezes muito antes dos outros.

Por exemplo: o Movimento Passe Livre, o principal grupo por trás dos protestos de 2013, não reduziu as tarifas de transporte, mas obrigou os políticos e os cidadãos da classe média a pensar seriamente, pela primeira vez, na necessidade de parar de dar prioridade aos carros e começar a investir em transporte público. Outro exemplo: pouco a pouco, as pessoas começam a compreender que os eventos esportivos globais nem sempre são uma boa ideia afinal, especialmente para os pobres. Os ativistas foram os primeiros a discutir publicamente a questão em termos concretos dos que estavam sendo prejudicados e os eventos provaram que estavam certos. Apesar das acusações do PT e seus apoiadores, foram afirmações progressistas.

Às vezes nada concreto é alcançado imediatamente, mas novas ideias são colocadas no reino do plausível. Talvez mais tarde elas sejam promovidas ao reino do necessário e, então, do inevitável. Por enquanto, o transporte público gratuito ainda é considerado utópico, mas a saúde universal e as escolas públicas gratuitas, não. Protestar também pode ser uma forma de provocar uma nova consciência coletiva e promover a solidariedade em uma escala mais ampla. Da perspectiva de um partido governante, nada é mais democrático que aceitar isso.

Os protestos também podem ter uma espécie de beleza kantiana, independentemente de seus resultados. Como escreveu Daniel Cohn-Bendit, um líder estudantil dos protestos de 1968 em Paris, “Vemos algo de relance, e ele desaparece. Mas isso basta para provar que essa coisa pode existir”. Passou da hora para que o principal partido de esquerda do Brasil pare de culpar as ruas e faça as pazes com 2013. Talvez então ele possa encontrar diferentes caminhos para agir, um vislumbre de possibilidade, novas utopias plausíveis e uma alternativa viável para as próximas eleições presidenciais.


Vanessa Barbara é editora do site literário A Hortaliça e colunista de opinião do INYT.

Este texto foi publicado em inglês na página A15 da edição nacional do The New York Times de 21 de março de 2018, com o título: Why bother protesting?

Manifestación en São Paulo, Brasil, en junio de 2014 para conmemorar el primer aniversario de las “jornadas de junio”, cuando más de un millón de personas tomaron las calles del país para protestar contra el aumento en las tarifas del transporte público. Credit Miguel Schincariol/Agence France-Presse — Getty Images

The New York Times (en Español)
24 de marzo de 2018

por Vanessa Barbara
Contributing Op-ed Writer

Read in English

SÃO PAULO — La historia es así: el gobierno anuncia otro aumento en la tarifa del transporte público, así que unos cuantos brasileños toman las calles, marchan unos kilómetros y después la policía decide que ya fue suficiente. Acto seguido, hay una especie de exhibición pirotécnica, con gas y explosiones. Todos se van a casa; algunos después de una corta estancia en la estación local de policía, otros más con unos moretones de recuerdo.

Unos días después, hay otra manifestación. Y luego otra más. La historia se repite unas cuantas veces hasta que todos están cansados, satanizados o suficientemente intimidados. Las tarifas siguen siendo indignantes y subirán de nuevo el año próximo.

En años recientes varias quejas han desencadenado este tipo de protestas: reformas laborales; la reorganización de las escuelas públicas; una presidencia ilegítima e impopular; una Copa del Mundo costosa y tonta; unos catastróficos Juegos Olímpicos de Verano. Al final, todas esas cosas siguieron adelante, como si nadie hubiera perdido los dientes protestando en su contra.

Esta rutina comenzó en junio de 2013, en lo que ahora se conoce como las Jornadas de Junio. Todo comenzó con las manifestaciones en contra del aumento al precio del transporte público. Cuando la policía recurrió a la violencia para acabar con ellas, las protestas crecieron. Más de un millón de personas en todo el país tomaron las calles.

Estas manifestaciones engendraron una pequeña generación de militantes de izquierda opuestos al autoritarismo y apartidistas, que siguieron protestando durante varios años sucesivos contra todo tipo de problemas. Se les ha tachado de bandidos, vándalos, peones políticos o sencillamente ineficaces (esta última acusación podría no ser del todo inexacta). Sin embargo, ahora también se les responsabiliza por el avance de la derecha en la política brasileña y por la destitución de la expresidenta Dilma Rousseff.

“Nos apresuramos a pensar que 2013 fue democrático”, declaró el año pasado Luiz Inácio Lula da Silva, el popular expresidente e icono de la izquierda brasileña. “Creo sinceramente que la destitución de Rousseff no habría ocurrido de no ser por las Jornadas de Junio”, escribió Fernando Haddad, exalcalde de São Paulo y una figura importante del Partido de los Trabajadores de Lula da Silva. “En mi opinión, ahí fue cuando empezó el golpe de Estado”, escribió Da Silva en su cuenta de Twitter en enero.

¿Por qué estos políticos de izquierda consideran agentes de la derecha a los protestantes que sin duda son de izquierda? Bueno, en parte porque es fácil experimentar angustia ante un movimiento incontrolable y carente de líderes cuyas demandas son plurales.

Sin embargo, existe otra razón. Después de junio de 2013, algunas personas protestaron contra la corrupción en general, incluyendo la del Partido de los Trabajadores, que estaba en el poder en ese momento. Eso acabó por desatar cinco manifestaciones multitudinarias de la derecha que exigían la salida de Rousseff, la presidenta electa que provenía de ese partido. En agosto de 2016, los manifestantes de derecha vieron cómo su deseo se materializó.

No obstante, no hay una línea recta que vaya desde las protestas de 2013 hasta la destitución de 2016. Los mítines callejeros no fueron la oportunidad de oro que todos estaban esperando para derrocar a Rousseff ni tampoco el factor principal que acabó por permitirles hacerse con el poder. Después de todo, muchos de los que están en la derecha trabajaron en el gobierno de Rousseff (recordemos que el presidente Michel Temer fue vicepresidente de Rousseff).

La derecha tampoco “secuestró” un movimiento intrínsecamente anárquico, considerando el hecho de que muchas otras personas continúan realizando sus mítines progresistas, que han sido pequeños pero bastante molestos (piensen, por ejemplo, en las manifestaciones en contra de la Copa Mundial de 2014. En ese entonces, criticar ese acontecimiento por cualquier motivo se consideraba una afrenta para el gobierno de izquierda).

Esa perspectiva es simplista y solo sirve para evadir el peso de la responsabilidad. En trece años de gobierno del Partido de los Trabajadores, la izquierda tradicional perdió muchas oportunidades cruciales para conseguir un cambio efectivo en Brasil. Ahora necesitan a alguien más a quién culpar por sus derrotas. El actual chivo expiatorio parecen ser los protestantes de la extrema izquierda, aquellos que se atrevieron a criticar las decisiones del Partido de los Trabajadores en el pasado.

La verdad es que el movimiento que comenzó en 2013 ha protestado en contra de las malas políticas de todos los gobiernos, sean de izquierda o derecha, sin importar si esas acciones podían afectar o no a un partido político en particular.

Estos manifestantes no necesariamente se alinearon con otros movimientos sociales tradicionales, como el de quienes carecen de tierras o los trabajadores sin vivienda, los sindicatos o las organizaciones estudiantiles. Rechazan la autoridad jerárquica y son imposibles de controlar; además, traen a colación cuestiones importantes, a veces mucho antes que los demás.

Los mítines también podrían ser una forma de generar una nueva conciencia colectiva y promover la solidaridad a mayor escala.

Por ejemplo: el Movimiento de la Tarifa Gratuita, el principal grupo detrás de las protestas de 2013, no redujo los precios del transporte, pero sí forzó a los políticos y a los ciudadanos de clase media a pensar seriamente, por primera vez, en la necesidad de dejar de dar prioridad a los automóviles y comenzar a invertir en el transporte público.

Otro ejemplo: poco a poco, la gente está comenzando a entender que los eventos deportivos mundiales no son tan buena idea después de todo, en especial para los pobres. Los activistas fueron los primeros en debatir el tema en los términos concretos en los que estaban siendo afectados, y los acontecimientos demostraron que estaban en lo correcto. A pesar de las acusaciones del Partido de los Trabajadores y sus seguidores, esos fueron argumentos progresistas.

Algunas veces, no se logra nada concreto de inmediato, pero nuevas ideas ingresan al ámbito de lo posible. Tal vez más tarde asciendan al ámbito de lo necesario y, después, al de lo inevitable. Por ahora, el transporte público gratuito sigue siendo una utopía, pero los servicios médicos universales y las escuelas públicas gratuitas no lo son.

Los mítines también podrían ser una forma de generar una nueva conciencia colectiva y promover la solidaridad a mayor escala. Desde la perspectiva del partido gobernante, nada es más democrático que aceptar esto. Las protestas también pueden tener una especie de belleza kantiana, independiente de los resultados. Como Daniel Cohn-Bendit, líder estudiantil de las protestas de 1968 en París, escribió: “Percibimos algo, fugazmente, que luego se desvanece. Pero basta para demostrar que ese algo puede existir”.

Ya es hora de que el principal partido de izquierda de Brasil deje de culpar a las calles y se reconcilie con 2013. Quizá entonces pueda encontrar distintos caminos de acción, un destello de posibilidad, nuevas utopías y una alternativa viable para las próximas elecciones presidenciales.


Vanessa Barbara es colaboradora de nuestra sección de Opinión, editora de la página web de literatura A Hortaliça y autora de dos novelas y dos libros de no ficción en portugués.

A version of this op-ed appears in print on March 21, 2018, on Page A15 of the National edition with the headline: Why bother protesting?.

Noches de lechuga (fragmento)

Posted: 9th março 2018 by Vanessa Barbara in Traduções
Tags:

Revista 2384 (España)
Março de 2018 – n. 21

por Vanessa Barbara
traducción de Sergio Colina Martín

Cuando Ada murió, la ropa aún no se había secado. El elástico de los pantalones continuaba húmedo, los calcetines gruesos, las camisetas y las toallas de cara colgadas del revés, nada estaba listo. Había un pañuelo en remojo dentro del balde. Los botes reciclables lavados en la pila, la cama deshecha, los paquetes de galletas abiertos encima del sofá… Ada se había marchado sin regar las plantas. Las cosas de la casa aguantaban la respiración y esperaban. Desde entonces, la casa sin Ada tiene los cajones vacíos.

Otto y Ada se casaron en 1958, durante un cambio de alcalde en la ciudad. Se compraron una casa amarilla y decidieron que no tendrían hijos, perros, gatos y ni siquiera un conejo de mascota. Vivieron casi cincuenta años cocinando juntos, montando enormes rompecabezas de castillos europeos y jugando al ping-pong los fines de semana, hasta que llegó la artritis y la actividad se volvió imposible. Ada fue envejeciendo con Otto, y a fin de cuentas era casi imposible distinguir el tono de voz, la risa o la forma de andar de uno u otro. Ada llevaba el pelo corto, era delgada y le gustaba la coliflor. Otto llevaba el pelo corto, era delgado y le gustaba la coliflor. Andaban sin parar por los pasillos y sacaban juntos la basura. Ada arreglaba la casa, con sus variadas minucias, y hacía la mayor parte del trabajo doméstico, mientras Otto la seguía contando historias sin clímax. Eran buenos amigos, de modo que la muerte de Ada trajo el silencio a los corredores de la casa amarilla.

Con el paso del tiempo, Otto fue aprendiendo lo que había que hacer con las bombillas fundidas, pero continuaba sin tener ganas de quitarse el pijama. Y así fue pasando el tiempo, enrollado en una manta a cuadros, incluso en los días de calor, echando de menos a Ada y cuidando de las cosas domésticas, de las manchas en el sofá, de los platos sucios. Era un viudo silencioso, resignado y diligente. Veía en sus tareas la presencia de la esposa y por eso ya no quería salir de casa. Encargaba víveres de la tienda local, medicinas de la farmacia, vivía tranquilo y no molestaba a nadie.

Siempre respetuosos, los repartidores cultivaban ese silencio: llamaban a la puerta como si entrasen en un monasterio, le pedían a Otto que firmase los recibos, le preguntaban si estaba todo bien sólo por preguntar algo. Les gustaba mirar hacia arriba y decir: va a llover más tarde, le convendría recoger la ropa del tendedero, quizás refresque un poco y tenga que cambiar de pijama. Qué tiempo más loco. ¿Cómo va la ciática? Otto decía que sí con la cabeza, medio distraído, pensando en que los repartidores se comportaban de forma diferente cuando Ada vivía allí. Ada atendía el timbre e inmediatamente ya estaba mandando al mozo de la farmacia que se sentase. Nico abría la mochila para mostrar alguna cosa y los dos se ponían a cuchichear sobre asuntos muy importantes, de manera que, a veces, Nico hasta se olvidaba de entregar las pomadas, las aspirinas y los medicamentos para la presión.

Ada guardaba todos los secretos del barrio. Conocía historias de cada uno de los vecinos y se las contaba casi en susurros durante la cena a Otto: Nico ganaba una miseria en la farmacia, lo que quería era ser nadador profesional, vivía con su madre y pasaba el tiempo libre en la academia. Se reía como un macaco, con la boca abierta al máximo, sin hacer ruido. Un día se sumergió y, cuando subió a la superficie, se estaba riendo de esa forma. “Todo el mundo se rió”, contó Ada. “Se volvió a sumergir, subió, y se rió. Todo el mundo se rió. Ahí él volvió a hundirse y ya no volvió. No se estaba riendo, se estaba ahogando. Moraleja: si te ríes con la misma cara con la que te ahogas, cambia de hábitos”.

Pero la historia no era trágica y Nico consiguió volver a ponerse en forma, ayudado por los colegas de natación. Nadaba muy mal, pero decidió que atravesaría el estrecho de Dover aunque para ello tuviese que pasar a trabajar a media jornada en la farmacia. Ada acompañaba su saga acuática con los ojos muy abiertos y un grandísimo interés, como si se tratase de una novela muy intrincada que luego ella pudiese contar a Otto, capítulo a capítulo. En el vecindario, Ada era el personaje central. Ella era quien organizaba las kermeses, era ella quien resolvía los problemas y conseguía empleo a quienes necesitaban trabajo. Incluso los que no querían terminaban con algún puesto de empaquetador en la verdulería, de repente, como quien recibe una visita un domingo por la mañana.

Tras la muerte de Ada, el vecindario respetó un luto de tres días, periodo en el que ni siquiera los perros de la señora Teresa gruñeron. El cartero dejó de entregar la correspondencia por puro sentido de comedimiento, ya que tenía la costumbre de pasar cantando “Bem Feioso Foi Aquele” a gritos, y tampoco nadie encendió la radio bien alta, nadie gritó al hablar por el móvil, nadie enchufó la licuadora a las dos de la mañana para batir crema de aguacate. Después de ese periodo, la ciudad volvió a su desorden habitual. Solo en aquella casa enorme, Otto se quedó aún más triste: cada vez que pasaba el afilador de tijeras era un recuerdo de que Ada ya no estaba allí; no saltaría del sofá ni iría corriendo a asomarse por la ventana, gesticulando de forma alborotada y riéndose por la nariz. Ahora, cada vez que los perros de la señora Teresa se escapaban, él cerraba los ojos e intentaba imaginarse a Ada disparada, dando a tumbos por la calle, gritando para que todos se pusiesen a salvo mientras pudiesen, realmente asustada con el can desgobernado que se arrojaba contra los portones y dejaba en la calle un rastro de pulgas, hasta que la señora Teresa lo alcanzaba lanzándole una botella de plástico y restablecía el orden. 

Otto no había convivido con los vecinos más que por intermediación de Ada, y ahora estaba aislado en aquel mar de locura colectiva. Decidió continuar sentado en la sala, con la manta en las rodillas, asistiendo calladamente al paso de los días. Sin Ada para explicar las historias, las cosas sucedían de forma inconexa. Pero poco a poco Otto iba escuchando una conversación aquí, una batidora allí, y empezaba a entender a los vecinos.

Por ejemplo: una noche los recién casados fueron a ver una película doblada. Era un documental sobre la madre camello Ingen Temee, que da a luz a un camello albino. A ella no le gusta su cría y la repudia, de manera que el retoño albino se pasa toda la película llorando. En un giro narrativo de cuño humano, el pequeño Ugna decide ir a la aldea a buscar a un violinista que toque una música bien bonita para conseguir gustarle a la madre camello. Funciona. El pequeño Ugna es muy astuto. Entonces el padre del pequeño Ugna revela al público que los camellos tenían, originalmente, tenían astas, pero un día se los prestaron a los ciervos para que estos los usaran en una fiesta. Por eso, hasta la fecha, los ciervos permanecen mirando impasibles al horizonte (incluso mientras mastican), esperando el día en que podrán recuperar sus ornamentos óseos.

Mães de Maio members demonstrating in São Paulo, Brazil in April. Credit: Cris Faga/NurPhoto, via Getty Images

 

The New York Times – Sunday Review
December 28, 2017

by Vanessa Barbara
Contributing Op-Ed Writer

SÃO PAULO, Brazil — It was not the best year for many of us. My country, for example, seemed to walk proudly backward through 2017, and the coming year promises fewer rights and even more inequality. Brazil is regressing so quickly that I can almost see on the horizon a fleet of Portuguese caravels coming to colonize us all over again.

A few recent setbacks worth mentioning: I lost my primary job a while ago and many of my friends are unemployed. The bus fare is probably going to rise again. Yellow fever is once more a looming threat. People are cooking with wood because they can’t afford gas. Brazil remains a leader in income inequality. Our homicide rates are still astronomical (with the majority of victims being poor and black). And the season for good tangerines is over.

So two months ago, when I found out I was pregnant, I knew exactly what kind of parent I was destined to become: a tenacious, angry mother carrying on a proud Latin American tradition. Something between Argentina’s famous Madres de Plaza de Mayo (who are called “las locas” because the government has branded them as crazy) and Brazil’s Mães de Maio (who are regarded by some as prostitutes, drug traffickers and defenders of criminals).

I want to take as models not those mothers who spend all their energy obsessing over decorating a nursery but those who cradle a baby with one arm and try to overthrow an illegitimate government with the other.

Mães de Maio is a group of activist women created after the police killed some 500 civilians throughout São Paulo State over a few days in May 2006. That mass killing was retaliation for the deaths of dozens of state officials (mainly police officers) in attacks coordinated by a criminal gang. According to a study by the International Human Rights Clinic at Harvard Law School and the Brazilian nongovernmental organization Justiça Global, at least 122 of the civilian deaths bore the marks of extrajudicial execution. Nearly all of these cases were closed without indictments.

More than 10 years later, Mães de Maio is still pushing to have the investigations of these deaths transferred from São Paulo State to federal authorities. But the group is interested in something more: Its mission, it says, is “to fight for truth, memory and justice” not just for its own families but for all oppressed Brazilians. Since 2006, mothers of other people killed by the police have joined Mães de Maio; the group also lends support to other causes, including those of poor and indigenous people, feminists, civil rights activists and public school students.

Mães de Maio was inspired by its Argentine sister, Madres de Plaza de Mayo, which has spent the past four decades pressing its government for information on the whereabouts of the children who disappeared under the military dictatorship that ruled Argentina from 1976 until 1983. Every Thursday, Las Madres circle a main square in Buenos Aires, reciting the names of some of the estimated 30,000 people detained, kidnapped and killed in that period. Many of them carry photographs of their loved ones. The ritual is both sad and moving.

Members of both the Argentine and Brazilian groups have been threatened, harassed and even killed for their activism. One of the mothers said that the police officer who killed her grandson has threatened to send her to jail for drug trafficking.

“But I don’t have any fear,” said Débora Maria da Silva, one of the founders of Mães de Maio. “After all, I don’t have anything else to lose: My son was my greatest treasure.” Ms. Silva also says she doesn’t feel intimidated by the police because she is, indeed, an authority. Mothers have certainly occupied an authoritative position in Latin America since Iberian colonization.

During a visit to Mexico in 1979, Pope John Paul II, speaking at the Basilica of Our Lady of Zapopán, declared that faith and devotion to the Virgin Mary are part of the identity of Latin America, “the true expression of the soul of a people.” It’s true that across the region we venerate the mother of Jesus. (Brazil’s most popular shrine is dedicated to Our Lady of Aparecida, our country’s patroness.)

Maybe we admire her relentless hope in the face of atrocity, her faith in moments of grief, her resilience and, especially, her idea of motherhood not as a celebration of herself or even of her son — who, by the way, was also the son of God, so no one would have blamed her — but as an authentic commitment to others. And like the Mães de Maio, she struggles in the name of the children of other women, especially the poorest and the neediest.

Mary is also a model, the pope said, “for those who do not accept passively the adverse circumstances of personal and social life.” And as if it weren’t enough, she “promotes justice, liberates the needy, but, above all, bears witness to that active love which constructs Christ in souls.”

With the blessing of Our Lady of Aparecida, I hope this pregnancy leads to a good, angry, disobedient mother. It might not leave much time for baby showers, but I prefer it that way.


Vanessa Barbara, a contributing opinion writer, is the editor of the literary website A Hortaliça, and the author of two novels and two nonfiction books in Portuguese.

A version of this op-ed appears in print on December 31, 2017, on Page SR9 of the New York edition with the headline: I Want to Be an Angry Mother.